GÜNEŞ SİSTEMİ

Güneş sistemi merkezde vasat bir yıldız olan Güneş ile etrafında dönen gökcisimlerinden oluşur. Bu gökcisimleri, dokuz gezegen –sistemimizin onuncu gezegeni olduğu ileri sürülen Sedna üzerindeki tartışmalar halen sürmekte- ve onların bilinen 61 uydusu ile asteroitler, kuyruklu yıldızlar ve meteroitlerdir. Plüton dışında gezegenler ikiye ayrılır: Güneş’e yakın olan küçük ve kayalık gezegenler (Merkür,Venüs,Dünya ve Mars) ve daha dışarıdaki gaz devleri (Jüpiter,Satürn,Uranüs ve Neptün). Plüton bu iki gruba da girmez; çok küçüktür,yoğundur ve yüzeyi buzla kaplıdır. Neptün’ün yörüngesini keserek ondan daha yakın konuma geçtiği kısa zaman dışında, en uzaktaki gezegen odur. Kayalık gezegenlerle gaz devlerinin arasında Güneş’in etrafında dönen binlerce kaya parçasının oluşturduğu asteroit kuşağı yer alır. Güneş sistemindeki cisimlerin çoğu, Güneş’in ekvator düzleminde eliptik yörüngelerde döner. Tüm gezegenler Güneş etrafında aynı yönde (yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersi yönde) döner. Uydularda gezegenleri etrafında dönerken aynı zamanda kendi eksenleri etrafında da dönerler. Güneş sisteminin bütünü de, bizim galaksimiz olan Samanyolu’nun merkezi etrafında döner.

GÜNEŞ:

Yaklaşık beş milyar yaşında olup tahminen bir o kadar süre daha ışık verecektir. 1,4 milyon kilometre çaplı olup, sarı bir ana kol yıldızıdır. Neredeyse tümüyle hidrojen ve helyumdan oluşmaktadır. Güneş’in çekirdeğinde hidrojen, çekirdeksel kaynaşma yoluyla helyuma dönüşür; bu süreç sırasında da enerji açığa çıkar. Bu enerji çekirdekten çıkıp ışıtıcı ve dağıtıcı bölgelerden geçerek fotosfere yani ışıkküreye –yani görülen yüzeye- ulaşır ve oradan da ısı ve ışık şeklinde Güneş’i terk eder. Işıkküre üzerinde koyu renkli noktalar vardır; bunlar görece soğuk alanlardır ve güneş lekesi olarak adlandırılır. Genellikle çiftler ya da gruplar halinde görülen bu lekelerin manyetik alanlar tarafından oluşturuldukları düşünülür.

Diğer bir Güneş etkinliği türü ise ani parlamalardır ve genellikle güneş lekeleri ve uzantılarla ilgilidir. Parlamalar yüksek enerjili ışınımın ve atomik parçacıkların aniden boşalması sonucu oluşur. Uzantılar, Güneş yüzeyinden atmosfere uzanan gazın oluşturduğu çok büyük halka veya filemanlardır; bazıları birkaç saat görülürken bazıları aylarca görülür. Işıkkürenin ötesinde kromosfer yani renkküre (iç atmosfer) ile uzaya milyonlarca kilometre uzanan son derece seyrek korona yani taçküre (dış atmosfer) vardır. Taçküreden kopan küçücük parçacıklar saniyede yüzlerce kilometrelik hızla uzaya yayılarak güneş rüzgarını doğurur. Güneş Ay tarafından tümüyle tutulduğunda renkküre ve taçküre, Dünya’dan görülebilir.

MERKÜR:

Güneş’e 58 milyon km. uzaklıkta, yarıçapı 2420 km., hacmi dünyanınkinin 1/8 i kadar, ortalama yoğunluğu 5.5 gr/cm3, çekim gücü dünyanınkinin 1/3 ü kadar, %30 u silikatlardan, %70 i metallerden oluşmuş ve güneşe bakan yüzü 300-400 0C , gece ise -50 0C sıcaklıktadır. Üzerinde irili ufaklı kraterler, uçurumlar ve yarıklar vardır. Dünyadakinin %1 kuvvetinde bir manyetik alanı vardır. Ağır metallerden oluşmuş çekirdeği , çapının ¾ nü kapsar. Kendi etrafında 58 günde, güneş çevresinde ise 88 günde bir döner. Yörünge üzerindeki hızı 35 km/s olup Güneş’ten aldığı enerji dünyadakinin 5-10 katıdır. Ancak berrak havalarda dünyadan görülebilir. Mariner 10 uydusu, 1974 yılında bu gezegen hakkında ayrıntılı bilgiyi edinmiştir.

VENÜS:

Güneşten uzaklığı 108.4, yere uzaklığa ise (en yakın durumda) 38 milyon km, yarıçapı 6000 km, yoğunluğu 5.27 gr/cm3, güneş çevresinde dönüşü 225 gün, dönüşü terstir yani diğer gezegenlerin aksine güneş, batıdan doğar doğudan batar. Atmosferinin %95 i karbondioksit, %2.5 u azottur, serbest oksijen yoktur, üst kısımlarında ise sülfirik asit damlacıkları vardır, su buharı oranı dünyadakinin %1 inden daha fazla değildir, güneş ışınlarının ancak %2 si yüzeyine ulaşılabilir (Venere-8 uydusunun verilerine göre), atmosfer basıncı dünyadakinin 100 katıdır; bulutlar 60km yükseklere kadar çıkar ve gezegenin etrafında hızlı bir şekilde hareket eder. Ekvator bölgesinde 538 0C sıcaklık vardır. Gezegenin yüzeyi yoğun atmosferinden dolayı hiçbir zaman dünyadan doğrudan gözlenememiştir. Çapı 160-200 km, derinliği 400 m olan kraterler saptanmıştır; yükseklik farkları ancak 3000 m kadardır. Güneş’ten ve Ay’dan sonra gökyüzünün en parlak cismidir. Halk arasında akşam yıldızı ya da sabah yıldızı olarak da bilinmektedir.

MARS:

Güneşten uzaklığı 228.6 milyon km, yarıçapı 3377 km kütlesi dünyadakinin 1/10 kadar, yerçekimi gücü dünyadakinin %40 ı kadar, yoğunluğu 3.95 gr/cm3, kendi etrafında dönüşü 24 sa 37 dk, güneş çevresinde tam bir dönüşü de 687 gündür. Kutup bölgelerinde buz tabakası vardır. %95 CO2, %3 N, %1 den daha az O2 ve pek az su buharı içeren çok seyreltilmiş atmosferi vardır. Saatte 160 km esen rüzgarlar görülür. Atmosfer basıncı dünyadakinin %1 i kadardır. Sıcaklık +20 0C ile -70 0C arasında değişir. Morötesi ışınlar bütün etkinliği ile yüzeyine ulaşır. Sıvı suyu saptanamamıştır. Üzerinde limonit denen bir kayaç bulunduğu için (morötesi ışınları emer, kırmızı ışınları yansıtır) dünyadan bakıldığında kızıl renkli görünür. Phobos (Mars’ın merkezinden 9350 km. uzaklıkta, düzlemi Mars’ın ekvator düzlemine %1 eğik olan bir dairesel yörüngede 7 saat 39 dakikada bir döner ) ve Deimos (Mars’ın merkezinden 23.000 km. uzaklıkta, 30 saat 14 dakikada bir Mars’ın çevresini dolanır, çapı 12 km. kadardır) denen iki uydusu olup, yüzeyinde birçok kratere rastlanmaktadır. Mars (2 ve 3) ve Mariner (4,6,7 ve 9) uyduları, çevresinden ve yüzeyinden, özellikle Mariner 9 yüzeyinde 90 gün süreyle değerli bilgiler ve resimler göndermiştir. Bu bilgilere göre, Mars yüzeyi çok engebelidir; 24 km. yüksekliğinde dağlar (Olympus Mons), 6 km. derinliğinde vadiler (Valles Marineris) vardır; büyük bir kısmı kırmızı tozlarla ve kayalarla örtülüdür.

JÜPİTER:

Güneşten 778, dünyadan 800 milyon km. uzakta, dünyadan 1300 defa daha büyük, yarıçapı 71.555 km. (dünyanınkinin 11.2 katı), yoğunluğu 1.33 gr./cm3, kütle çekimi dünyadakinin iki katı, güneş çevresinde dolanım süresi 11.86 yıl, kendi çevresinde dönüşü ise 10 saat (bu nedenle kutuplardan geçen çapı, ekvatordan geçen çapına göre 1/5 oranında daha basıktır; ekvatordaki hızı saniyede 40.000 km/s dir.), kütlesi %99 hidrojen ve helyumdan oluşmuş; ayrıca bir miktar metan ve amonyak vardır, güney yarısında 45.000 km. çapında, konumu değişmeyen iri bir kırmızı benek görülür, bu beneğin kendi etrafında dönen fosfor içerik taşıyan bir bulut olduğu varsayılmaktadır, ayrıca birçok renkli kuşağı bulunur, insanı hemen öldürebilecek kadar çok güçlü manyetik alanı bulunur, bu manyetik alanın içteki güçlü konveksiyon akımlarıyla meydana geldiği varsayılır. Venüs’ten sonra en parlak görünen gezegendir. 12 uydusu olup, 4 tanesi Galilei uyduları olarak bilinir (Europa, Callisto, Ganymede, Io). Güneşten aldığı enerjinin 2-3 katını uzaya salar. Çekirdeğinde sıcaklık 20.000, bulutların üzerinde -135 0C dir. 1972 yılında atılan Pioneer 10, 1973 de gezegenin 132.000 km. yakınına dek gelerek, 1973 yılında atılan Pioneer 11 ise 1974 yılında daha yakına gelerek ayrıntılı bilgiler göndermiştir.

SATÜRN:

Güneşten 1.4 milyar, dünyadan (en yakın konumda) 1.1 milyar km. uzak, güneş çevresinde 29.5 yılda dolanır, kendi çevresinde 10 saat 14 dakikada döner, yarıçapı 60.525 km. (güneş sisteminin ikinci büyük gezegeni), yoğunluğu 0.69 gr/cm3, kütle çekimi dünyadakinin 95.3 katı, hızlı dönmesinden dolayı kutuplar arasındaki çapı ekvator çapından 12.700 km. daha kısa, atmosferinde büyük miktarda hidrojen, önemli miktarda metan ve bir miktar amonyak (atmosferinde kristal halde) bulunur, atmosfer sıcaklığı -145 0C dir. Jüpiter’deki gibi çoğunluğu gazlardan oluşmuş değişken nitelikli lekeler vardır. Buz ve taşlardan meydana gelmiş, arkasındaki yıldızların ışığını geçiren iç içe konumlanmış 4 tane halkası vardır. En büyüğü 1800 km. çapında olan Titan dahil 10 tane uyduya sahiptir.
 

URANÜS:

Herschel tarafından 13 Mart 1781 de varlığı saptanmış, güneşten 2.9 milyar km. uzakta, 23.573 km. yarıçaplı,dünyadan 64 kat daha büyük, yoğunluğu 1.7 gr/cm3, kütle çekimi 940cm/s, güneşin çevresinde 84 yılda dolanır, kendi çevresinde ise 11 saatte bir döner, yörüngesindeki hızı 6.7 km/s, yüzey sıcaklığı -183 0C, 10.000 km. kalınlığında buz tabakasıyla örtülü, 5000 km. kalınlığında atmosferi olan bir gezegendir. Ekseni güneşin ekvator düzlemine 980 eğik olduğu için, bazen kutbu bazen ekvatoru daha iyi görülür (bu nedenle kutuplarında her bir gece 21 yıl sürer). Çıplak gözle belirsiz olarak görülür. Üzerinde yeşil renkli bir halka vardır. Hepsi bizim uydumuzdan daha küçük olan (550-1500 km. çapında) ve hepsi ekvator düzleminde dolanan 5 uydusu vardır

NEPTÜN:

Uranüs’e çok benzer; 23 Eylül 1846 yılında Berlin Gözlemevi’nde Galle tarafından varlığı saptanmıştır. Güneşten uzaklığı 4.5 milyar km., güneş çevresinde dolanım süresi 164 yıl, kendi ekseni etrafında dönme süresi 15 saat 48 dakika, yarıçapı 25.000 km. (dünyanın üç katı), kütle çekimi 1500 cm/s, ortalama yoğunluğu 1.6gr/cm3, yüzey sıcaklığı -200 0C, dünyadan mavimsi-gri görülür, iki uyduya sahip olup, (bizim uydumuzdan daha büyük olan Triton, gezegenin merkezinden 320.000km. uzakta, gezegenin dönüşünün ters yönünde dairesel bir yörüngede döner; Nereid ise küçük bir uydu olup kuyrukluyıldız gibi dış merkezli bir yörünge izler), son gezegenlere göre daha az hidrojen ve helyum içerir, su ve amonyak buzu daha çoktur.
 

PLUTON:

13 Mart 1930 yılında Tombaugh tarafından varlığı saptanmıştır. Güneşten 6 milyar km. uzak, yarıçapı 3900 km., güneş çevresinde 248 yılda bir dolanır, kendi ekseni etrafında dönüşünü 6 gün 9 saat 17 dakikada tamamlar, yoğunluğu dünyadakinden 6 kat daha fazla, sarımsı renkli, zayıf bir yıldızdan dahi 4000 defa daha silik görülen, dünyaya gelen güneş enerjisinin ancak %1 i kadar güneş ışını alabilen, yüzeyinde donmuş metan ve buz bulunan, en ilginç özeliği ise güneş çevresindeki dönme düzleminin güneşin (ve diğer gezegenlerin) ekvatoryal düzlemi ile 170 açı yapmasıdır. Bazı kaynaklara göre Pluton, Neptün’ün uzağa kaçmış bir uydusudur.   
                    
                                                       CEMAL CAN BAYDEMİR